استفاده از آنتی بیوتیکها در تغذیه دام و طیور و اثرات آن بر سلامت

آنتی بیوتیک ها گروهی از ترکیبات شیمیایی اند که به صورت بیولوژیکی توسط برخی از گیاهان و یا میکروارگانیزم هایی مانند قارچ ها تولید شده و خاصیت آنتی باکتریال یا بازدارنده رشد باکتری ها را دارند.بررسی تاریخچه استفاده از آنتی بیوتیک ها نشان می دهد که از زمان های بسیار دور خواص ضد باکتریایی برخی مواد شناخته شده بودند. هیپوکرات ها (۴۶۰ – ۳۷۷ سال قبل از میلاد) از سولفید آرسنیک در درمان زخم ها استفاده می کرده اند. اما استفاده از آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد در تغذیه دام و طیور قدمت چندانی ندارد. در سال ۱۹۴۶ اثر محرک رشد اسید۳- نیترو۴- هیدروکسی فنیل آرسنیک در طیور کشف شد. در سال ۱۹۴۹ مشخص شد که استفاده از آنتی بیوتیک ها به مقدار کم (تقریبا ۵ تا ppm ۱۰) می تواند سرعت رشد را در طیور افزایش دهد و از این زمان به بعد استفاده گسترده ای از آنتی بیوتیک ها برای درمان، پیشگیری و بهبود راندمان تغذیه و عملکرد در انسان و حیوان آغاز شد.

●استفاده از آنتی بیوتیک ها در تغذیه دام و طیور

از آنتی بیوتیک ها به سه منظور در دام و طیور استفاده می شود:

الف) Therapeutic Use یا نقش درمانی:

استفاده از آنتی بیوتیک ها برای این هدف در یک دوره کوتاه مدت، برای یک دام مشخص (بیمار)، با دز بالاتر از سایر اهداف و برای از بین بردن عامل پاتوژن استفاده می شود.

ب) Prophylactic Use یا نقش پیشگیری از بروز بیماری های عفونی:

در این هدف از دزهای با مقدار متوسط آنتی بیوتیک، در یک دوره فیزیولوژیکی مشخص و عموماً در آب و یا خوراک گروهی از حیوانات استفاده می شود.

ج) Growth Promoters Use یا به عنوان محرک رشد:

در این هدف از دزهای کم آنتی بیوتیک، در یک دوره طولانی، در کل گله و برای افزایش راندمان مصرف خوراک و افزایش تولید استفاده می شود. دز مصرفی باید از حداقل مقدار ممانعت کنندگی(Minimal Inhibitory Concentration) رشد میکروارگانیزم های مضر داخلی بدن به ویژه دستگاه گوارش مانند Enterococcus Spp و Clostridium Perfringes بیشتر باشد.در این نوشته بیشتر به بررسی اثرات افزایش رشد آنتی بیوتیک ها و اثرات آنها بر سلامتی انسان پرداخته شده است. میزان مصرف آنتی بیوتیک ها به عنوان محرک رشد در بین سایر اهداف بیشتر است. آمار منتشرشده در استرالیا بین سالهای ۱۹۹۷-۱۹۹۲ نشان می دهد که ۸/۵۵ درصد از آنتی بیوتیک های تولید شده به عنوان محرک رشد در تغذیه دام و طیور استفاده شده اند. پریسکات (۱۹۹۷) گزارش کرده است که ۴۰ درصد تولید آنتی بیوتیک در آمریکا به عنوان محرک رشد در تغذیه دام و طیور استفاده می شوند که ۵۵ تا ۶۰ درصد آنها را پنی سیلین G و ترامایسین تشکیل داده است.

●نوع عمل آنتی بیوتیک های محرک رشد

بطور اختصاصی نوع عمل هر یک از آنتی بیوتیک ها هنوز به خوبی شناخته شده نیست اما مهمترین اثرات آنتی بیوتیک ها در دام و طیور اثراتی است که آنها بر فلور میکروبی دستگاه گوارش می گذارند.

مهمترین اثرات مثبت آنتی بیوتیک ها را می توان به ترتیب زیر خلاصه کرد:

- از بین بردن و یا مختل کردن رشد باکتری های پاتوژن

- بهبود جذب مواد مغذی از طریق کاهش ضخامت اپی تلیوم روده

- کاهش ترن اور (Turn Over)سلول های اپی تلیال روده و افزایش راندمان جذب در آنها

- کاهش تحرک (Motility) مواد در دستگاه گوارش

- افزایش راندمان استفاده از مواد مغذی

- کاهش رشد میکروارگانیزم های مولد آمونیاک و یا سایر ترکیبات ازته سمی

- افزایش قابلیت دسترسی و یا جذب برخی از مواد مغذی

- جلوگیری و پیشگیری از بروز برخی بیماری های عفونی در دستگاه گوارش

- تحریک سنتز برخی ویتامین ها و یا سایر فاکتورهای رشد

●برخی از نتایج بدست آمده از اثرات استفاده آنتی بیوتیک ها بر عملکرد دام و طیور که توسط محققان مختلف گزارش شده است به شرح زیرند:

- بهبود رشد و ضریب تبدیل غذایی در خوک (تامک ۱۹۹۷)

- بهبود رشد و ضریب تبدیل غذایی در مرغ گوشتی ( تامک ۱۹۹۷)

- بهبود کیفیت لاشه (تایلور ۱۹۹۹)

- بهبود تولید ( شیر، تخم مرغ ، پشم و راندمان باروری ) (تایلور ۱۹۹۹)

- کنترل بیماری های مزمن و افزایش رفاه (Welfare) برای دام

- کاهش دفع نیتروژن و فسفر به محیط زیست و آلودگی زیستی (رت ۱۹۹۴ و وربک ۱۹۹۶)

تا این بخش اثرات مفید استفاده از آنتی بیوتیک ها بررسی شدند اما آیا استفاده از این مواد بر روی سلامتی انسان چگونه است؟ در بخش بعدی به این موضوع پرداخته شده است.

بررسی مشکلات ناشی از مصرف آنتی بیوتیک ها بر سلامتی دام و انسان

استفاده از آنتی بیوتیک ها باعث دو مشکل اصلی در سلامتی انسان می شود که شامل وجود باقی مانده های آنتی بیوتیکی در بافت های بدن و فرآورده های دامی(Antibiotic Residues) و مقاومت پاتوژن ها به آنتی بیوتیک (Antibiotic Resistance) است. در ادامه هر یک را بررسی می کنیم.

●باقی مانده های آنتی بیوتیکی

وجود باقی مانده های آنتی بیوتیک در فرآورده های دامی و مصرف آن توسط انسان از طریق زنجیره غذایی باعث بروز واکنش های آلرژیک ، تب، اسهال، گرفتگی ماهیجه های شکمی، اثرات مخرب بر متابولیسم مواد در دستگاه گوارش و ... می شود. کمیته SWANN در آمریکا گزارش کرده است که باقی مانده های پنی سیلین در شیر می تواند باعث بروز واکنش های آلرژیک شود و این اثرات توسط محققان دیگر نیز تایید شده است (دئودنی و همکاران ۱۹۹۱).اما در مقایسه با تحقیقاتی که در خصوص مقاومت آنتی بیوتیکی انجام شده است، این تحقیقات در خصوص اثرات باقی مانده های این مواد در بافت های بدن کمتر صورت گرفته است. با این حال بسیاری از کشور های پیشرفته استانداردهایی را برای حداکثر مقدار باقی مانده های آنتی بیوتیکی در فرآورده های دامی تعیین و مقدار آن را کنترل می کنند.

●مقاومت آنتی بیوتیکی

مهمترین علت مقاومت به آنتی بیوتیک ها، استفاده از آنتی بیوتیک های مشابه و در طولانی مدت در غذای دام و طیور است. انتقال مقاومت آنتی بیوتیکی به انسان از طریق زنجیره غذایی صورت می گیرد که طی آن ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک از فلور میکروبی دام به پاتوژن های انسانی منتقل می شود.

●چگونگی ایجاد مقاومت ژنی باکتریایی

ایجاد مقاومت باکتری ها نسبت به آنتی بیوتیک ها در سطح ژن ممکن است به سه صورت زیر اتفاق بیفتد:

الف) جهش خودبخودی DNA: یک باکتری ممکن است به دلیل تغییر شرایط محیطی خودبخود جهش پیداکرده و به آنتی بیوتیک ها مقاوم شود. از این نوع ایجاد مقاومت می توان به ایجاد مقاومت در باکتری مولد سل به بسیاری از آنتی بیوتیک ها را نام برد.

ب) تغییر شکل (Transformation): در این روش ژنوم یک باکتری توسط باکتری دیگر بازسازی می شود. مانند ایجاد مقاومت در باکتری مولد سوزاک در برابر پنی سیلین .

ج) انتقال ژن مقاوم نسبت به آنتی بیوتیک توسط پلاسمید از یک باکتری به باکتری دیگر

مهمترین پاتوژن های مقاوم شده نسبت به آنتی بیوتیک ها که تاکنون گزارش شده اند عبارتند از:

• Salmonella

• E. Faecium

• E.coli

• Enterococci

• Compylobacter

• Staphylococci

• Streptococci

• Pasteurella